Play Live Radio
Next Up:
0:00
0:00
0:00 0:00
Available On Air Stations

Zeitindah COVID-19 cu tlangrai zawtnak he tahchunh a si?

courtesy of Kelly Harper Berkson
Indiana University linguistics professor Kelly Harper Berkson with members of the Chin Languages Research Project. From left to right, Peng Hlei Thang, Thomas Thawngza, Zai Sung, Kelly Harper Berkson, Sui Hnem Par, James C. Wamsley, Samson Lotven.

As the COVID-19 pandemic continues, Side Effects is answering questions from our audience about the virus. To reach a larger audience, we've partnered with Indiana University linguistics professor Kelly Harper Berkson and the Chin Languages Research Project to provide information to the Burmese-American community. Side Effects’s Dave Rosenthal and Brittani Howell wrote the original Q&A; IU students Peng Hlei Thang and Kimberly Sakhong provided the translation.

Thilthar: COVID-19 case cu a kai peng caah thawnpang tete hi tharchuah langmang a hau mi a um kho men. Centers for Disease Control and Prevention le John Hopkins nih tuahmi hi zoh chih buin i runven dingin kan in forhfial.

            A rak zohtu nih an fian khawhnak hnga, COVID-19 ruangah a thimi le a luancia kum hra chungah zawtnak tlangrai ruangah U.S chungah a thimi tahchunhnak.

Coronavirus cu a thar a si pinah U.S chungah a karh lengmang rih caah hin a luancia caan i zawtnak tlangrai sawh he cun tahchunh khawh a har. Ramdang lei i zawtnak tlangrai le coronavirus he tahchunh ah a fiang deuh men hnga.

Tahchunhnak ah, February 2018 ah khan Spain ram nih a luancia kum hra chung zoh tikah zawtnak tlangrai a faak bik a ton i cu ah cun 2009 lio i vok zawtnak (H1N1) zong a um chih. Cu lio ah cun tlangrai zawtnak in minung 472 an rak thi.

Spain ram ah coronavirus ruangah minung 11,000 an thi cang tiah Hopkins’ Coronavirus Resource Center nih theihternak an tuah. Cucu tlangrai zawtnak he tahchunh ahcun COVID-19 hi a rak ṭhawn tuk caah ngandamnak thiamsang lei an lungre a thei.

U.S ram ah tlangrai zawtnak a zual cemmi hmanh nih minung nunnak 56,000 a rak lak khawh (2012-13) ahcun, COVID-19 zawtnak ruangah cun an tam tuk chin lai ti cu hmuhcuanh khawh a si.

US ramchung (Midwest le Southwest) nih cun COVID-19 case hi rilikam lei Seattle le New York khua lei bantuk tluk cun an hmu tuk rih lo. Asinain, hi khua pawl sin hmanh hin zawtnak cu a karh thluahmah-- nikhat ah let hnih hmanh in an karh tawn.

Ngandam lo nak tlawmpal ka ngeimi an um; ka khuh ka khuh, ka thin a lin, ka tha a ba, i ka luak ka luak tawn. Tanh linh ka ngei le ngei lo ka thei lo. Kum 57 ka si i cuap zawtnak (COPD) a ngei mi he khuasa ṭi mi ka si caah ka lungre a thei. COVID-19 hneksaknak (test) ka vaa tuah hnga maw?

Centers for Disease Control and Prevention chim ning ah cun, COVID-19 zawtnak a langhnak bik hna cu tak linh, khuh khuh, le thawvamh hna hi an si. Asinain, na dam lonak paoh cu na sibawi na theih ter ah a ṭha-- i hneksaknak (testing) tuah khawhnak lam zong amah na hal khawh. Cun midang he na tthut dir ning  zong kha na sibawi chim chih philh hlah, a ruang cu COVID-19 hi zawtnak dang dang a biana cuap zawtnak (COPD) ti bantuk a ngei mi caah cun ttih a nung tuk.

COPD a ngeimi caah ruahnak peknak cu hi ka ah a um.

Q: Minung kan tak chungah a ummi la (spleen) ka ngei lo. Ka zual kho deuh maw?

A si. La na ngeih lo ruangah cun coronavirus cu na ngei a fawi deuh lai tinak a si lo nain a zawtnak na ngeih hnu ahcun nangmah caah harsatnak fakpi a chuak kho. Na ngandamnak caah na la (spleen) cu a biapi tuk. La loin cun na takpum nih zawtnak raldotu a ngei lo i coronavirus nih fakpi in ṭangfah zawtnak

The Children’s Hospital of Pittsburgh nih cun hitin a hrilhfianh: “La (spleen) cu zawtnak khamnak  (immune system) caah a biapi tuk mi asi caah hin ‘la’ a ngei lomi cu zawtnak in vansang ngai an si. Hi ruangah hin na sibawi nih hawi hlei in i ralring law a herh ningin si hna i chun tiah an chimh kho men.”

CDC nih cun zawtnak a ngeimi ah nai ruah i  zawtnak khamnak caah na thazaang a der ahcun a rannak in na sibawi kha chawn tiah an ti.

Q: Ka umnak khua nih “inn ah um” timi nawlbia a chuah i a herh tuk lomi rian paoh cu khar chung ding in a ti. Ka rian hi a herh tuk mi ah ka ruat lo nain ka rianṭuannak nih ṭuan peng dingin an ka fial. Zeitindah ka tuah lai?

Vanchiat ah hi biahalnak cu fawi tein leh khawh a si lo. A ruang cu a “herh” timi hi kan i fian ning a dang cio. A herh tukmi an si i a fiang ngai ko tiah ruah mi rian hna cu ngandamnak zung, rawl zuarnak le si zuarnak dawr tibantuk hi an si. Gas stations, thil suknak le inn remhnak zong hi an i tel ve.

Indiana Public Broadcasting i editor a ṭuanmi Lauren Chapman nih a fianh ning ah cun, thilri i chanhnak kampani pawl zonghi a herh tuk mi rian ah ruah an si ve. Tahchunhnak ah, sizung lei herhmi thli luhtertu (ventilator) sernak lei ah a tel vemi kampani sawh zong an i tel hnga-- i eidin rawl he aa pehtlai mi chin cu a va kau chinchin.

Asinain, na rianṭuannak cu a herh tuk mi rian an si bak lo i inn-ah-um timi nawl an buar ti na ruah ko ah cun nawlngeitu theihter hna. Tahchunhnak ah Indiana’s Occupational Safety and Health Administration sinah COVID-19 he pehtlai in theihternak kom-plan tuah khawh a si.

IPB’s workforce development thawngthanhtu, Justin Hicks nih inn-ah-um ti nawlbia a buar tu hi zei tluk tiang khi dah dantat khawh an si lai ti cu a fiang lo e, a ti.

Chapman le Hicks nih hi bantuk biahalnak le rian lei he pehtlai cu an leh dih:

Facebook Live edition of “You Asked, We Answered.”

This story was produced by Side Effects Public Media, a news collaborative covering public health.

Side Effects, Indiana Public Broadcasting and WFYI are asking Americans about health issues as part of the America Amplified: Election 2020 initiative. The public media initiative, funded by the Corporation for Public Broadcasting, is using community engagement to inform and strengthen local, regional and national journalism. Follow the initiative on Twitter at @amplified2020.