Side Effects will examine the health care challenges that refugees and immigrants face in the U.S. Language barriers, cultural misunderstandings and our complex bureaucracy can interfere with effective care.Have a story idea? Email health@wfyi.org

COVID-19 Nih Lungrawh Zawtnak le Lungretheihnak hi Tukum Khuasik ah a Zual Ter Kho

PHOTO BY ENGIN AKYURT ON UNSPLASH

Dani Hoover cu kum 26 a si i, Indianapolis ah harsa a tongmi pawl bawmtu (social worker) a si. High school a kai in lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) a rak ngei peng i, Covid-19 zawtnak a um ruang ah hin aa harh chin chin. 

“Hi COVID-19 puiral chung ah hin, ka lungrawh zawtnak le lungretheihnak hi a fak bik tiah ka zumh,” tiah Hoover nih a ti.

A tu lioah Hoover nih a phan bik mi cu khuasik a phanh lai hi a si, a ruang cu khuasik caan ahhin a lungrawh zawtnak hi a puang bik cem ton. Voidang ah lungdamnak ah a tuah tonmi pawl kha a tuah kho ti lai lo. 

“Lam i chawh siloah mawttaw mawngh i, i chawh siloah dinhnak hmun (park) kal tibantuk, lung damnak hmun hma pawl kal khi an ka bawmh ngai,” a ti. “Mah ruang ah khuasik ah mah vialte ka tuah kho ti lai lo ti ruah ah hin, thin a phang.”  

Hoover nih a phan mi pawl hi, thluak le lung damnak lei in thiamsang pawl nih cun a hmaan ko, thluak lei dam lo nak a ngei mi nih an phaan awk a si ko an ti.  

Kevin Rand, Indiana University-Purdue University Indianapolis ah Psychology (lungthin um tuning kong cawnnak) cachim tu pakhat a simi nih a chimmi cu COVID-19 boruak pi nih hin vawleicung pumpi thil sining tampi a thlen tiah a ti. 

“Mah hi hi vawlei pumpi caah lungrawknak ngan ngai a si” tiah a ti. “Hlan ah lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) ngeih cia lo zong ah mah thil a cangmi ruang ah hin ngah a fawi te.”

Rand nih tu kum i lungretheih a um bikmi cu, khuacaan nih chuahpimi lungzawtnak (seasonal affective disorder), lungrawh zawtnak (depression) phunkhat a si ve mi hi a si a ti. “Khuasik phanh lai hrawng ah a cheu cu lungnuamh loin an um i, tthal an phanh hlan tiang an lung nuamh lonak a nguh ton.” 

Cawnnak lei in thiamsang pawl nih an ruahnak ah cun ni a tlang caan a tawi deuh ruang ah a si tiah an zumh. “Khuasik a phan i, niceu a tlawm deuh ah khin, a cheu cu “phase shift” ti mi kan tong i, kan it caan le nikhat chung caan a kalning ai kalh dih.” 

Mah nih lungnuamh lonak le lungrawh zawtnak bantuk - tha um lo tibantuk pawl a chuah ter khawh. 

“Mah bantuk a tong tonmi pawl hi tu kum cu an lungnuamh lonak le lungrawhnak a zual chin lai tiah ka zumh,” tiah Randy nih a ti. 

Research (thil hlat hlainak) an tuahmi nih mah hi a dir pi ve. U.S. rampi Centers for Disease Control and Preventions (zawtnak pawl khamhnak le damnak a kawl tu) nih April thla le June thla karlak ah hin lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) bantuk zawtnak pawl a karh ngai tiah an ti. Thil hlat hlainak (study) pakhat nih a langhter mi cu upa zakhat ah sawmli nih COVID-19 puiral pi ruang ah lung lei dam lonak le rit sivai a si lo ning nih hmannak kan tong tiah an ti. 

Shelley Johns, clinical psychologist (lungthin lei zawtnak a ngeimi pawl bawmtu) a si i, Indianapolis a ummi Regenstrief Institute timi ah, research (thil hlat hlainak) a tuahtu a simi nih, COVID-19 zawtnak a um hnu in lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) a ngeimi hi mizaw a zohmi lak ah an karh deuh tiah a hmuh.  

“U.S. chung ah cun, thlaruk chung bak mah ti hin kan um cang” tiah a ti. “Kan lungrawknak hi sau ngai a kan nguh cang i, zei tin dah a dih lai le zei dik a dih lai ti zong i ngaih awk a um lo.” 

Johns nih kan lungthin lei ngan damnak caah, kan mah tein kan i zohkhenh i, kanmah cio caah zei dah a tha bik lai timi kha kan tuah cio a herh tiah a ti.  

Johns nih “Tu lio caan i kan pum nih a herhmi zat in ih piak.” “Pakhat le pakhat i hlat bu zong in mi he i ton i thil tuah tti ti bantuk, asiloah phone si lo le online zong in, kan pum hi cawlcangh ter peng le niceu lak zong ah chuak lengmang ti bantuk kha a him khawh chung i zuam buin kan tuah hna a biapi.” 

Hoover nih a ra ding mi thla caah bawmtu ding ah tiin, an inn ah dai tein um khawhnak ding khan pakhat kha a ser. 

“Puan le chantling an um, cun cauk tibantuk le a dang thil a ka bawm kho tu ding paoh kha ka chiah hna,” tiah a ti. “A hmunma (space)  hi zeitin dah ka ttamh muaih lai ti hi ka buai pah nain kei cu thil dawh te te (art) chiah ti bantuk pawl nih khin ka lung a ka dam ter bik” 

Rand nih cun a ceu khomi kuang ( light boxes) te te chiah zong nih khin khuacaan nih a chuahpi mi lungrawh zawtnak (seasonal depression) cu a ning ter deuh khawh tiah a zumh. Amazon tibantuk pawl ah cawk khawh a si tiah a ti. 

“Kuang (box) a ceu kho mi, ceunak 10,000 lux hrawng a chuah ter kho tu khi a tha” tiah a ti. “Zingka ah minute 30 chung hrawng mah meiceu hmai ah um law, lungrawhnak ti bantuk pawl a dam ter deuh ngai tiah an hmuh khawh mi a si.” 

Rand nih pakhat khat an lungrawh zawtnak (depression) le lung retheihnak (anxiety) a zual tuk a si ah cun sibawi sin ah an kal ah a tha tiah a ti. Khuasik lio ah an lung lei zawtnak a zual deuhmi an si ah cun, tthal a phan than lai ti i ruahchannak ngeih hi a biapi nik ko tiah a ti.  

Rand nih “Kum dang khuasik nak in tu kum khuasik ah na lung nuamh lo a zual lai ti i theihcia i a har lai ti theihcia hi a biapi.” “Asinain, a zungzal ca a si lo i, a ttha than ko lai ti zong theih a biapi ve.” 

This story was produced bySide Effects Public Media, a news collaborative covering public health. Side Effects Public Media reporter Darian Benson wrote the English version of this story. Indiana University student Biak Tha Sung translated this piece.

  • Facebook
  • Twitter
  • LinkedIn
  • Email
  1. Library hmun tampi ahcun sichunh (flu shot) chunh a ngah cang.
  2. COVID-19: El Proceso De Vacunación
  3. Zeitindah COVID-19 cu tlangrai zawtnak he tahchunh a si?