Play Live Radio
Next Up:
0:00
0:00
0:00 0:00
Available On Air Stations
Side Effects will examine the health care challenges that refugees and immigrants face in the U.S. Language barriers, cultural misunderstandings and our complex bureaucracy can interfere with effective care.Have a story idea? Email health@wfyi.org

COVID-19 Nih Lungrawh Zawtnak le Lungretheihnak hi Tukum Khuasik ah a Zual Ter Kho

PHOTO BY ENGIN AKYURT ON UNSPLASH

Dani Hoover cu kum 26 a si i, Indianapolis ah harsa a tongmi pawl bawmtu (social worker) a si. High school a kai in lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) a rak ngei peng i, Covid-19 zawtnak a um ruang ah hin aa harh chin chin. 

“Hi COVID-19 puiral chung ah hin, ka lungrawh zawtnak le lungretheihnak hi a fak bik tiah ka zumh,” tiah Hoover nih a ti.

A tu lioah Hoover nih a phan bik mi cu khuasik a phanh lai hi a si, a ruang cu khuasik caan ahhin a lungrawh zawtnak hi a puang bik cem ton. Voidang ah lungdamnak ah a tuah tonmi pawl kha a tuah kho ti lai lo. 

“Lam i chawh siloah mawttaw mawngh i, i chawh siloah dinhnak hmun (park) kal tibantuk, lung damnak hmun hma pawl kal khi an ka bawmh ngai,” a ti. “Mah ruang ah khuasik ah mah vialte ka tuah kho ti lai lo ti ruah ah hin, thin a phang.”  

Hoover nih a phan mi pawl hi, thluak le lung damnak lei in thiamsang pawl nih cun a hmaan ko, thluak lei dam lo nak a ngei mi nih an phaan awk a si ko an ti.  

Kevin Rand, Indiana University-Purdue University Indianapolis ah Psychology (lungthin um tuning kong cawnnak) cachim tu pakhat a simi nih a chimmi cu COVID-19 boruak pi nih hin vawleicung pumpi thil sining tampi a thlen tiah a ti. 

“Mah hi hi vawlei pumpi caah lungrawknak ngan ngai a si” tiah a ti. “Hlan ah lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) ngeih cia lo zong ah mah thil a cangmi ruang ah hin ngah a fawi te.”

Rand nih tu kum i lungretheih a um bikmi cu, khuacaan nih chuahpimi lungzawtnak (seasonal affective disorder), lungrawh zawtnak (depression) phunkhat a si ve mi hi a si a ti. “Khuasik phanh lai hrawng ah a cheu cu lungnuamh loin an um i, tthal an phanh hlan tiang an lung nuamh lonak a nguh ton.” 

Cawnnak lei in thiamsang pawl nih an ruahnak ah cun ni a tlang caan a tawi deuh ruang ah a si tiah an zumh. “Khuasik a phan i, niceu a tlawm deuh ah khin, a cheu cu “phase shift” ti mi kan tong i, kan it caan le nikhat chung caan a kalning ai kalh dih.” 

Mah nih lungnuamh lonak le lungrawh zawtnak bantuk - tha um lo tibantuk pawl a chuah ter khawh. 

“Mah bantuk a tong tonmi pawl hi tu kum cu an lungnuamh lonak le lungrawhnak a zual chin lai tiah ka zumh,” tiah Randy nih a ti. 

Research (thil hlat hlainak) an tuahmi nih mah hi a dir pi ve. U.S. rampi Centers for Disease Control and Preventions (zawtnak pawl khamhnak le damnak a kawl tu) nih April thla le June thla karlak ah hin lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) bantuk zawtnak pawl a karh ngai tiah an ti. Thil hlat hlainak (study) pakhat nih a langhter mi cu upa zakhat ah sawmli nih COVID-19 puiral pi ruang ah lung lei dam lonak le rit sivai a si lo ning nih hmannak kan tong tiah an ti. 

Shelley Johns, clinical psychologist (lungthin lei zawtnak a ngeimi pawl bawmtu) a si i, Indianapolis a ummi Regenstrief Institute timi ah, research (thil hlat hlainak) a tuahtu a simi nih, COVID-19 zawtnak a um hnu in lungrawh zawtnak (depression) le lungretheihnak (anxiety) a ngeimi hi mizaw a zohmi lak ah an karh deuh tiah a hmuh.  

“U.S. chung ah cun, thlaruk chung bak mah ti hin kan um cang” tiah a ti. “Kan lungrawknak hi sau ngai a kan nguh cang i, zei tin dah a dih lai le zei dik a dih lai ti zong i ngaih awk a um lo.” 

Johns nih kan lungthin lei ngan damnak caah, kan mah tein kan i zohkhenh i, kanmah cio caah zei dah a tha bik lai timi kha kan tuah cio a herh tiah a ti.  

Johns nih “Tu lio caan i kan pum nih a herhmi zat in ih piak.” “Pakhat le pakhat i hlat bu zong in mi he i ton i thil tuah tti ti bantuk, asiloah phone si lo le online zong in, kan pum hi cawlcangh ter peng le niceu lak zong ah chuak lengmang ti bantuk kha a him khawh chung i zuam buin kan tuah hna a biapi.” 

Hoover nih a ra ding mi thla caah bawmtu ding ah tiin, an inn ah dai tein um khawhnak ding khan pakhat kha a ser. 

“Puan le chantling an um, cun cauk tibantuk le a dang thil a ka bawm kho tu ding paoh kha ka chiah hna,” tiah a ti. “A hmunma (space)  hi zeitin dah ka ttamh muaih lai ti hi ka buai pah nain kei cu thil dawh te te (art) chiah ti bantuk pawl nih khin ka lung a ka dam ter bik” 

Rand nih cun a ceu khomi kuang ( light boxes) te te chiah zong nih khin khuacaan nih a chuahpi mi lungrawh zawtnak (seasonal depression) cu a ning ter deuh khawh tiah a zumh. Amazon tibantuk pawl ah cawk khawh a si tiah a ti. 

“Kuang (box) a ceu kho mi, ceunak 10,000 lux hrawng a chuah ter kho tu khi a tha” tiah a ti. “Zingka ah minute 30 chung hrawng mah meiceu hmai ah um law, lungrawhnak ti bantuk pawl a dam ter deuh ngai tiah an hmuh khawh mi a si.” 

Rand nih pakhat khat an lungrawh zawtnak (depression) le lung retheihnak (anxiety) a zual tuk a si ah cun sibawi sin ah an kal ah a tha tiah a ti. Khuasik lio ah an lung lei zawtnak a zual deuhmi an si ah cun, tthal a phan than lai ti i ruahchannak ngeih hi a biapi nik ko tiah a ti.  

Rand nih “Kum dang khuasik nak in tu kum khuasik ah na lung nuamh lo a zual lai ti i theihcia i a har lai ti theihcia hi a biapi.” “Asinain, a zungzal ca a si lo i, a ttha than ko lai ti zong theih a biapi ve.” 

This story was produced bySide Effects Public Media, a news collaborative covering public health. Side Effects Public Media reporter Darian Benson wrote the English version of this story. Indiana University student Biak Tha Sung translated this piece.